Nazwisko

Szlachta polska jako pierwsza grupa społeczna zaczęła używać dziedzicznych nazwisk. Pierwotnie były to przydomki, związane choćby z miejscem pochodzenia, np. Jan  z Czarnkowa, a w XIII wieku pojawiły się nazwiska. Częste wśród szlachty były nazwiska kończące się na -ski, -cki, odnoszące się do miejsca pochodzenia, np. Radziszewski z Radziszewa. Nazwiska przymiotnikowe przyjmowały też rodziny chłopskie i mieszczańskie – wymagano więc z czasem potwierdzenia szlachectwa odpowiednimi dokumentami, certyfikatem – także w czasie zaborów, szlachta uboga zazwyczaj nie posiadała wymaganych potwierdzeń…

Siedziba

Ostoją szlacheckiej rodziny był dwór. Parterowy, dość obszerny dom, kryty często gontem,     z charakterystycznym gankiem kolumnowym lub klasycystycznym portykiem. Budynek  budowano z drewna,  czasem tynkowano – dla podobieństwa do pałaców magnackich.  Dwór stawiano zazwyczaj na wzniesieniu. Biegła do niego obsadzona drzewami aleja, zazwyczaj lipowa.  Za domem mieścił się park, z  naturalnie rozmieszczonymi drzewami  i krzewami. Nieodzownym elementem były stawy.

Stałymi elementami dworu były:
• sień - umieszczona  na osi budynku
• salon - najbardziej reprezentacyjny pokój z wyjściem do ogrodu, tu kwitło życie towarzyskie,  tu umieszczano najlepsze meble, fortepian , dywany, makaty, etc.
• jadalnia - mieściła wielki stół z kilkunastoma krzesłami oraz obszerny kredens (nie mylić z kredensem, niewielkim,  osobnym  pomieszczeniem do przechowywania licznych naczyń stołowych)
• gabinet - z biurkiem lub sekreterą, często z trofeami myśliwskimi, tu znajdowały się księgi rachunkowe i inne dokumenty, tu załatwiano sprawy administracyjne majątku
• sypialnie, pokoje gościnne, pokoje rezydentów (dłużej przebywających gości).

Liczba pomieszczeń zależała od statusu majątkowego gospodarzy. Podłogi kładziono z desek, tylko w pomieszczeniach reprezentacyjnych układano mozaiki (z drewna lub innych materiałów), ściany malowano na jasne lub pastelowe kolory, sufity to zazwyczaj drewniane belkowania, wśród mebli panował eklektyzm – nagromadzenie sprzętów z różnych epok, piece kaflowe, obrazy o tematyce zazwyczaj religijnej oraz ołtarzyki domowe.

Dwór polski należał raczej do skromnych. Związane było to z ograniczonymi możliwościami finansowymi bardzo w Polsce licznej szlachty, która w XVIII wieku stanowiła aż 10% społeczeństwa (dla porównania szlachta francuska w tym czasie to 1% wszystkich mieszkańców).

Znaczne skromniejsze były siedziby szlachty zagrodowej, choć starano się zachowywać cechy charakterystyczne dworku z gankiem, krytego gontem, czasem strzechą słomianą. Nawet skromna wieś szlachecka znacznie różniła się wyglądem i rozmieszczeniem gospodarstw od sąsiednich wsi chłopskich.

Strój

Podstawowymi elementami męskiego stroju szlacheckiego był  żupan, hajdawery i buty. Taki zestaw noszono zarówno na co dzień w domu jak i podczas podróży. Pokazywano się w nim także w towarzystwie.

Opis poszczególnych elementów stroju męskiego:
• Żupan - to długa suknia z obszernymi rękawami, zapinana od szyi do pasa na guzy    i pętelki. Posiada rozcięcia po bokach.  Żupany szyto  z płótna lub sukna, a bardziej kosztowne  z jedwabiu, atłasu i aksamitu. W zależności od pory roku żupany były cienkie i przewiewne, natomiast zimowe stroje były watowane na zimę. Do ozdoby używano kosztownych guzów czyli guzików.
• Hajdawery - to szerokie, ściągane sznurkiem w pasie spodnie, wykonane  najczęściej z sukna. Nogawki spodni wkładano w cholewy butów. Hajdawery nie były widoczne bo noszono je pod żupanem.
• Buty szlacheckie - wykonane były ze skóry, z charakterystycznym obcasem i podkówką. Buty te nie mogły  się obejść bez wysokiej cholewy. Kolor butów związany był z ich ceną. Biedniejsza szlachta nosiła buty w kolorze czarnym. Zamożna szlachta mogła pozwolić sobie na  kolor czerwony lub  żółty.
• Kontusz - powszechnie używany był w od połowy  XVII wieku. Był to strój paradny noszony na wierzch. W kroju i stylu podobny był do żupana. Góra zapinana na guziki. W tali lekko zwężana u dołu bardzo luźna.  Ciekawym elementem kontusza były rozcięte wzdłuż rękawy,  często zapinane na plecach.
• Delia - była to obszerna peleryna z kołnierzem, którą noszono w okresie chłodów. Peleryny te były szerokie, grube – podbijane futrem.  W ochronie przed zimnem szlachta nosiła ferezje i szuby. Były to ubrania podobne do delii, ale bez ozdobnego futrzanego kołnierza. Uboga część szlachty musiała nosić kożuchy.

Strój szlachcica uzupełniały:
• Pas - najczęściej wąski i mocny. Wykonany był ze skóry albo plecionego sznurka. Innym rodzajem pasów były pasy kontuszowe - tkane, reprezentacyjne, wykonywane z jedwabiu lub sukna. Służyły one do nakładania na podstawowy skórzany pasek lub pasek od szabli. Najbardziej znana manufaktura produkująca pasy mieściła się  w Słucku.
• Czapka - była podstawowym elementem uzupełniającym stroju. Czapkę noszono wszędzie nawet podczas jedzenia. Najczęściej noszone były czapki z otokiem z futra.  Do ozdabiania czapek służyły ptasie pióra.
• Szabla

Strój kobiecy:
Podobnie jak męski - wykształcił się w XVI wieku pod wpływem mód wschodnich,  wzorów  z Zachodu i wprowadzano rodzime rozwiązania. Kobieta zakładała na głowę czepiec lub kołpak obszyty futrem, który zakrywał włosy. Kryzy, koronki i giezła kryły cały gors ujęty stanikiem. Spódnica była fałdowana i długa, z paskiem. Na suknię zarzucano futro lub płaszcz. Biżuterię stanowiły  perły, cenione ze względu na barwę i połysk. Wiek XVII przyniósł zmiany w stroju niewieścim. Odsłonięto wtedy bowiem gors i włosy, włożono salopy bez rękawów i jupki do kolan.  W XVIII wieku pojawił się kontusik - wierzchni polski strój kobiecy,  podobny do kontusza. Z początku długi,  niemal do kostek, później wcięty i coraz krótszy. Podbity futrem służył za okrycie zimowe. Bogatsze panie miały pod spodem sobole, kuny, popielice ,a uboższe - lisy lub wiewiórki. Do takich kontusików wkładały na głowę rogatywki z piórkami.

Bielizna:
Nie wolno było  pokazywać bielizny. Wykonywano ją z płótna. Krój bielizny był prosty bez ozdób. Nie używano  koronek. Zamiast skarpet używano onucy  (kawałki materiału). Bielizna damska - giezło - to prosta długa koszula, przypominająca wyglądem halkę. Nie istniało pojęcie majtek damskich, rolę bielizny pełniły gacie i koszula.

Jadło i biesiada

Jadło dla szlachcica polskiego było równie święte jak religia.  Szlachta słynęła z gościnności, częstych uczt, trwających wiele dni. Przysłowie „czym chata bogata ….” traktowano dosłownie.

Co jedzono? Ilość potraw i spożywanych kalorii mogłaby zabić współczesnego biesiadnika. Pochłaniano ogromne ilości mięsiwa, dziczyznę, przeróżne kiełbasy, duże ptactwo: gęsi, kaczki, bażanty, kapłony, nawet pawie i bociany, nie gardzono nawet wiewiórkami… Desery to tłuste torty, z dużą ilością masła, bardzo ozdobne, ze scenami rodzajowymi i batalistycznymi. Aby to wszystko strawić – suto zakrapiano posiłki…  Ogromne ilości alkoholu wypijane przez polską szlachtę często raziły cudzoziemców.  Z jedzeniem wiązano wiele rytuałów. Szlachcic posiadał zazwyczaj przy sobie łyżkę i nóż, trzymał je np. w cholewie buta, zawsze był gotów do jedzenia. Do sztućców przywiązywano wielką wagę, łyżki i noże zdobiono, grawerowano ulubionymi cytatami, etc.  A co nie dało się jeść łyżką - jedzono rękami, i wycierano je o rękaw kontusza swojego lub sąsiada, bądź też w obszycie fotela… Jak suto jedzono – tak surowo przestrzegano postów. Czyniono to w Wielkim Poście, adwencie, w wigilie wszystkich świąt oraz w dzień swojego patrona (imieniny!). Żywiono się wówczas tylko chlebem i wodą. Te kontrasty w jadłospisie były imponujące. Prawdopodobnie w ten naturalny sposób regulowano ilość toksyn w organizmie.

Życie szlachcica… 

było w sposób naturalny związane z następującymi po sobie porami roku, ziemią, gospodarstwem, umiłowaniem przyrody i religią chrześcijańską. Pielęgnowanie obyczajów przekazywanych z pokolenia na pokolenie, nadawało mu głęboki sens. Kult tradycji, przodków i szacunek do dawnych czasów  porządkował styl życia stanu. Wszystko miało określone miejsce i cel.

Główne cechy porządku społecznego i obyczajowego szlachty polskiej:
• Szczególny szacunek dla osób starszych
• Uprzejmość wobec kobiet
• Przysłowiowa gościnność
• Gospodarność, piecza nad majątkiem
• Kultura słowa, długie konwersacje zawsze należały do dobrego tonu…
• Autorytet duchownych i hojność wobec kościoła
• Służba ojczyźnie
• Silne poczucie elitarności stanu
• Debaty o polityce
• Honor
• Znajomość prawa, także ze względu na liczne spory sąsiedzkie i sprawy sądowe
• Liczne, skomplikowane obyczaje, które wzbogacały codzienność szlachty i dostarczały rozrywek: polowania, po nich uczty przy ognisku, grzybobrania, połowy ryb, przygotowania świąt i podarunków (także dla służby), zwyczaje świąteczne, sanny, huczne zabawy, toasty, tańce, które stały się polskimi tańcami narodowymi (np. polonez, mazur), zakończenia ważnych prac polowych, etc.

My wszyscy z nich…

Niektóre cechy obyczajowości szlacheckiej wydają nam się bliskie, z prostego powodu. Nasz rejon pogranicza podlasko-mazowieckiego zamieszkiwała przez wieki szlachta średnia, a przede wszystkim zaściankowa. Świadczą o tym liczne okolice szlacheckie w regionie, grupy wsi o podobnie brzmiącej, dwuczłonowej  nazwie i nazwiska ich mieszkańców. Do dziś w Radziszewach mieszkają Radziszewscy, a w Tymiankach Tymińscy, w Kocach rodziny Koców, a w Bogutach Boguccy - dzieje się tak od wieków.

W przeszłości szlachta stanowiła większość mieszkańców naszych terenów. Przodkowie jej pojawili się tutaj w XIV, XV wieku jako rycerze-osadnicy, przybywający z północnego Mazowsza lub z Rusi. W zamian za otrzymaną ziemię bronili oni terenów przygranicznych. Przez wieki szlachta uprawiała ziemię, aktywnie uczestniczyła w życiu politycznym kraju. Rozradzanie się rodzin powodowało powstawanie nowych zaścianków, stąd podobne nazwy wielu wsi, np. Koce-Basie, Borowe, -Piskuły, itp. Liczebność rodzin o tym samym nazwisku powodowała tworzenie przydomków, tak charakterystycznych dla środowiska szlacheckiego. Cechy wyróżniające szlachtę podlaską, podobnie jak i polską, tworzyły wyrazistą społeczność ludzi honorowych, gościnnych i religijnych. Przywiązanie do religii widoczne było w otoczeniu i codziennym życiu. Równie ważna była świadomość pochodzenia, ale także tradycje patriotyczne i wojskowe rodu. Uwidoczniło się to szczególnie w okresie II wojny światowej i walk polskiego podziemia. Wsie szlacheckie znacznie różniły się wyglądem od chłopskich. Gospodarstwa chłopów rozmieszczano ściśle wzdłuż głównej drogi, a chaty umieszczano do niej szczytem. W zaścianku droga bywała nieregularna, we wsi stawy, gospodarstwa rozmieszczone dość luźno, a front domu z gankiem widoczny od drogi. Różnice te zauważamy i dziś.

Szlachta jako stan już oficjalnie nie istnieje, ale stworzona przez nią barwna kultura i tradycje utożsamiane są przez wielu Polaków z tradycją narodową.