Wstęp. 

Historia ludzkości według Biblii rozpoczęła się w rajskim ogrodzie. Księga Rodzaju (2, 8-10) donosi, iż zasadziwszy ogród w Edenie na Wschodzie …Jahwe Bóg umieścił tam człowieka, którego ulepił. Na rozkaz Boga Jahwe wyrosły z gleby wszelkie drzewa miłe z wyglądu i smaczny owoc rodzące, oraz drzewo życia w środku tego ogrodu i drzewo poznania dobra i zła.
    
Od początku istnienia człowieka na ziemi, pierwszymi produktami jakie spożywał były rośliny lub ich owoce. Przez wiele tysiącleci człowiek pierwotny prowadził koczowniczy tryb życia, przenosząc się z miejsca na miejsce zmuszony był żywić się, w każdej porze roku roślinami, które znalazł na trasie swojej wędrówki. Od początku musiał uczyć się wykorzystywania ich do różnych celów. Do poznania działania roślin dochodził człowiek powoli, przez długie tysiąclecia, obserwując zwierzęta, które dzięki bardziej rozwiniętemu i wyczulonemu instynktowi unikały roślin trujących, a niekiedy umiały wyszukać odpowiednie rośliny lecznicze.
    
W miarę gromadzenia z pokolenia na pokolenie doświadczeń powstawała wiedza o niezwykłych właściwościach roślin. Wiedza ta, przekazywana ustnie jedynie w bardzo wąskim gronie rodziny czy klanu, tworzyła krąg wtajemniczenia – stawała się atrybutem władzy, przedmiotem obrzędów, kultów religijnych bądź magii. W każdej grupie społecznej byli ludzie, którzy cieszyli się wśród współziomków wielkim szacunkiem, gdyż posiadali wiedzę o leczniczej mocy roślin. To oni przeważnie byli kierownikami dawnych obrzędów odbywających się w lasach, na pagórkach pod gołym niebem, gdzie śpiewano pieśni obrzędowe, palono ognie ofiarne i ucztowano. Takie autorytety organizowały pogańskie obrzędy, szerzyły wierzenia o złych i dobrych siłach, o duszach zamieszkujących pola, lasy i wody, jak również leczyły ziołami i różnymi magicznymi praktykami. Na początku byli to ludzie starsi, którzy dużo przeżyli, widzieli, i którzy w każdym wypadku mogli poradzić. Ludzie ci przekazywali z pokolenia na pokolenie swoją wiedzę, pochodząca od przodków. Zaczęto nazywać ich znachorami. Znachorzy ci zaczęli również czerpać z tradycyjnej wiedzy, która za pośrednictwem dworów i duchowieństwa, a także ze starych ksiąg lekarskich i kalendarzy szerzyła się w śród ludu. Przez wiele wieków umiejętność leczenia ludzi była okryta pewną tajemniczością, a samo leczenie wyglądało jak obrzędy, zaś środki lecznicze były pozyskiwane również w pewnych okolicznościach, powodujących wzmocnienie ich skuteczności.
    
Wiedza lecznicza była na początku przekazywana ustnie, później w formie pisanej ręcznie, a dopiero od chwili wynalezienia druku wiedza ta mogła dotrzeć do szerszego grona ludzi. Do chwili obecnej wiedza o leczniczych działaniach ziół potwierdzona badaniami miesza się z wiedzą ludową potwierdzoną wieloletnimi doświadczeniami i tradycją. Jednak od chwili wynalezienia leków syntetycznych, zainteresowanie ziołolecznictwem znacznie zmalało, gdyż obecne tempo i warunki życia wymagają od medycyny szybkiego i skutecznego powracania chorych do zdrowia. A w osiąganiu tego dużym i niewątpliwym postępem było wprowadzenie leków syntetycznych. Jednak nie znaczy to wcale, że medycyna zrezygnowała zupełnie ze stosowania ziół i leków roślinnych. Istnieją środki, których nawet na obecnym poziomie chemii nie można otrzymać sztucznie, a bez których medycyna nie może się obyć. Są to na przykład glikozydykardenolidowe uzyskiwane między innymi z naparstnicy wełnistej i miłka wiosennego, czy papaweryna – z maku lekarskiego.
    
Przy stosowaniu kuracji roślinnych, szczególnie w schorzeniach przewlekłych, nie można niestety liczyć na natychmiastową poprawę. Lecząc się ziołami trzeba zachować cierpliwość (przynajmniej na początku) i traktować je jak bezinteresownego przyjaciela, który chce pomóc tak jak potrafi. Częstym błędem popełnianym przez amatorów ziołolecznictwa jest mniemanie, że silniejszy roztwór (odwar bardziej stężony) szybciej ich uleczy. Ziół nie można przyrządzać w większym stężeniu niż podane (jeżeli podano: 1 łyżka na 1 szklankę wody, nie można brać 2 łyżek na tę samą ilość płynu), bo i tak szybciej nie uzdrowią, a mogą wywołać objawy niepożądane. Dotyczy to zwłaszcza dzieci.
    
Ziołolecznictwo, zwane również fitoterapią, odzyskuje stopniowo, od szeregu już lat, swoje znaczenie, które utraciło w skutek dominacji leków syntetycznych. Na Podlasiu tak naprawdę ludzie nigdy nie wyrzekli się ani roślin leczniczych, jak również – rad ludowych lekarzy, którzy je stosują według wielowiekowych zasad i doświadczeń. W Polsce tradycje zielarskie były od stuleci kultywowane, szczególnie na wsiach i w małych miasteczkach, bowiem tam ludność miała łatwy dostęp do rosnących w okolicy roślin leczniczych. W opracowaniu przedstawiłam wierzenia ludzi z terenu Podlasia dotyczące wybranych roślin zielarskich występujących na tym terenie, o których znaleźć można wzmianki w Biblii Tysiąclecia. Celem mojej pracy jest przypomnienie tych wierzeń w celu pielęgnowania tradycji ludowej związanej z roślinnością regionu Podlasia. Poznając różne ciekawe historie roślin, wokół których narosły w ciągu wieków określone obrzędy, legendy i wierzenia z większym szacunkiem spoglądamy na rosnące wokół nas rośliny, nie zwracając tylko uwagi na wygląd (kwiat, zapach, pokrój) lecz także wykorzystanie ich w różnych celach przez naszych przodków, i w chwili obecnej.

1. Podlasie.

Podlasie to historyczna dzielnica Polski, będąca już we wczesnym średniowieczu terenem osadnictwa słowiańskiego. Podlasie to obszar gdzie od stuleci ścierały się różne żywioły narodowościowe i wyznaniowe, położone na wschodzie Polski. Pograniczna to ziemia i krzyżowały się tu wpływy najrozmaitsze. Charakter pograniczny tej ziemi skłania nas do uznania wyjątkowego stanowiska Podlasia i nie włączenia go ani w Mazowsze, ani do Małopolski, do której historycznie należało, zwłaszcza, że wpływy wschodnich sąsiadów są tutaj bardzo wyraźne.
    
Podlasie położone jest w północno–wschodniej części Polski. Jest to region zróżnicowany pod względem etnicznym i kulturowym. Jak nigdzie w Europie Zachód sąsiaduje tu ze Wschodem, częstokroć tworząc niepowtarzalną mozaikę. Tereny Podlasia zamieszkują grupy kresowe. Polacy, Białorusini, Litwini, Tatarzy, Rosjanie, Ukraińcy, Żydzi i Cyganie przez wieki tworzyli oblicze tego regionu. Odmienne też były ich wyznania: katolicyzm, prawosławie, judaizm i islam. Świadczą o tym – zarówno zabytki, jak i rozrzucone po miasteczkach i wsiach cmentarze – niemi świadkowie historii.
    
Charakterystyczne dla tego regionu jest występowanie dużych obszarów pokrytych lasami, przy równoczesnym, znacznym rozproszeniu małych powierzchni leśnych, położonych pośród pól i łąk. Duże kompleksy leśne tworzą puszcze: Augustowska, Białowieska, Knyszyńska oraz pozostałości Kurpiowskiej. Są to obszary najmniej zmienione działalnością człowieka, o unikalnej florze i faunie. Na najcenniejszych terenach utworzono cztery parki narodowe: Białowieski, Wigierski, Biebrzański i Narwiański, oraz cztery parki krajobrazowe: Puszczy Knyszyńskiej, Suwalski, Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi i Nadbużański. W skali kraju rejon ten może poszczycić się wyjątkowo dużą liczbą rezerwatów przyrody. Powołano także na tym regionie kilkanaście obszarów chronionego krajobrazu, oraz kilkaset użytków ekologicznych.

2. Zioła na Słowiańszczyźnie.
    
Tradycja stosowania roślin w życiu codziennym i lecznictwie utrwalała się przez wieki, gdyż od wieków nękały człowieka głód, choroby, cierpienia fizyczne i psychiczne. Ratunku szukano w roślinach, które nie tylko łagodziły dolegliwości, ale również wzmacniały siłę fizyczną, wprowadzały w stan euforii, dawały wizje wzrokowe, słuchowe i dotykowe. Człowiek korzystał z roślin w walce z głodem, chorobami oraz w kształtowaniu i utrwalaniu wierzeń religijnych. Zielarstwo i ziołolecznictwo rozwinęło się początkowo w starożytnej Grecji, głównie na Krecie, gdzie powstał nawet zawód rizotomików (krających korzenie). Ludzie ci zajmowali się uprawą, zbieraniem i suszeniem ziół. Po upadku naukowych ośrodków w Grecji i Rzymie, przodująca rola w rozwoju zielarstwa przypadła Arabom. Zakładali oni plantacje roślin i to nie tylko we własnym kraju, ale i w krajach śródziemnomorskich. Rośliny z tych plantacji oraz wiedza o ich zastosowaniu i działaniu docierała na ziemie leżące na północ od Alp, aż do Polski. Przekazicielami wiedzy zielarskiej na tych ziemiach w X i XI wieku były klasztory, w których mnisi zajmowali się uprawą ziół.
    
Ziemie polskie od zarania dziejów stanowiły skrzyżowanie dróg handlowych, stąd też w lecznictwie ludowym obserwujemy różne wpływy obce: niemieckie, rosyjskie czy czeskie. Wielonarodowy charakter dawnego państwa polskiego również miał wpływ na przenikanie różnych wpływów i tendencji, zwłaszcza wschodniosłowiańskich, litewskich, żydowskich i cygańskich.
    
Wśród stosowanych metod leczniczych przeważało leczenie ziołami, chociaż nie gardzono praktykami irracjonalnymi. Charakterystyczny dla medycyny ludowej nurt quasi-magiczny zarysował się wyraźnie jeszcze w dziewiętnastym stuleciu. Badacz lecznictwa ludowego tamtej epoki, profesor Talko–Hryncewicz tak pisał w roku 1893: Im dalej na wschód, tam skarbnica medycyny ludowej obfitsza jest w przesądy i zabobony, z którymi ściśle łączą się zaklęcia i zamawiania. Przeciwnie zaś, posuwając się ku zachodowi, skarbnica ta coraz się bardziej pod tym względem wyczerpuje, zatracając pomału swój czysto ludowy charakter.
    
Talko–Hryncewicz spostrzegł, że wiele leków używanych na Słowiańszczyźnie przyszło z Niemiec. U kresowiaków zaś można dostrzec wpływ cywilizacji bizantyjskiej, na terenie Grodów Czerwieńskich …widzimy wpływ obopólny dwóch ścierających się ze sobą cywilizacji kościelnych, wschodniej i zachodniej oraz wierzeń indyjskich, zaszczepionych przez wędrowne grupy cygańskie. Ruś zachodnia przyswoiła sporo wierzeń dawnej medycyny, po części za pośrednictwem dworów i duchowieństwa, a po części ze starych ksiąg lekarskich, kalendarzy i tym podobnych wydawnictw.
    
Wszystkie leki ludowe podzielił Talko–Hryncewicz na empiryczne i domowe. Pierwsza grupa obejmowała środki uzdrawiające pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego, zapożyczone ze starej medycyny. Drugą natomiast tworzyły wyłącznie zioła, którym znachorzy przypisywali często właściwości sympatyczne. W medycynie ludowej często wykorzystywano sposób leczenia sympatycznego, opierający się na błędnie stosowanej analogii, że …podobne leczy się podobnym. Często opierano się na podobieństwie kształtu lub koloru rośliny, zwierzęcia, środka leczniczego, do choroby. Nazwa sympatyczny środek pochodzi z wyobrażenia, że między słabością (czyli chorym), a lekarzem (sposobem leczenia) zachodzi współczucie, jakiś związek wewnętrzny, niewidoczny, tajemniczy: ...Lud nasz trzyma się tej odwiecznej metody leczenia, znanej u wszystkich ludów i mającą za sobą praktykę kilku tysięcy lat (… ) Kobietom, doświadczającym zbytecznego krwotoku, zalecają w Lubelskiem naparzanie z krwawnika (Millefolium) (J. Gluziński 1856).
    
S. Syreńczyk zapewnia w Zielniku polskim (Kraków 1613), że połamane kości spaja plastrowaniem żywokost, że serca drżenie usuwa serdecznik, zwany także serdecznym zielem: ... Jęczmień na oku wycierają przepalonym ziarnkiem trzy razy, a potem to ziarnko wrzucają w ogień mówiąc: Nic-em ci nie zrobił złego, złaź z oka mego. (M. Cisek 1889). Do chwili obecnej na Podlasiu wierzy się, że …kończyna czerwona jest pomocna w upławach czerwonych, zaś kończyna biała w upławach białych.
    
Skuteczność środków sympatycznych opierała się na głębokiej wierze, pokładanej w nich przez samych chorych lub zawiedzionych. Czyli jesteśmy już tylko o krok od psychoterapii. Wśród mieszkańców Rusi nie było takiego schorzenia i takiej niekorzystnej psychicznie sytuacji, których nie likwidowano by simplicjami roślinnymi lub guślarskimi praktykami.

3. Zioła w obrzędach i życiu codziennym.
    
Stosowanie ziół przez lud polski jest głęboko zakorzenione w kulturze ludowej, która dla wielu osób jest obca, gdyż trudno jest zrozumieć niektóre obrzędy, zwyczaje, gesty, z którymi nie obcuje się na co dzień, nie wychowuje i nie żyje się w nich. Wystarczy aby jakieś postępowanie, gesty, sposób myślenia, rozumienia, różniły się od naszego, aby określić to: przesądem, magią, zabobonem, a więc tym, czego należy się raczej wstydzić i do czego nie należy się przyznawać.
    
Lepiej zamiast określać coś że jest irracjonalne, zadać sobie trochę trudu i poszukać co się za tym czymś kryje. W sferze związanej z ratowaniem zdrowia i życia ludzkiego mają miejsce dziwne, zabobonne i nie zawsze do końca zrozumiałe zalecenia i praktyki. Jednak wszystkie zalecenia było z czymś związane. Większość zaleceń dotyczyło: osób, miejsca i czasu jak również wierzenia w moc święconych roślin. Spełnienie tych zaleceń gwarantowało uzyskanie środków leczniczych o jak najlepszych właściwościach leczniczych.

3.1. Zalecenia dotyczące osoby.
    
Według ludowych zaleceń dotyczących zbioru ziół do celów leczniczych w rejonie Podlasia, zajęciem tym mogły zajmować się kobiety w określonym okresie rozwoju biologicznego …zioła mogły zbierać tylko dziewczynki przed pierwszą menstruacją lub kobiety po ostatniej menstruacji (…) zbierać zioła powinny głównie kobiety stare, gdyż one już nie kwitną. Zalecenie to pochodzi ze specyficznego światopoglądu ludowego wywodzącego się z dychotomicznej wizji świata, według którego mężczyźni – kobiety znajdują się w opozycji. Kobiety naznaczone są stygmatem ujemnym, a mężczyźni dodatnim. Kojarzono często kobiety z siłami demonicznymi, posiadającymi moc magicznego oddziaływania na rzeczywistość. Kobiety posądzane były o konszachty z diabłem, że są czarownicami, że znają tajemnice, czarodziejskie środki, rośliny. Zalecenie to przetrwało w tradycji do chwili obecnej, rośliny do święcenia pozyskują głównie kobiety starsze i małe dziewczynki. Jednak materiał z roślin leczniczych pozyskują wszyscy, którzy posiadają wystarczającą wiedzę z tej dziedzinie.

3.2. Zalecenia dotyczące miejsca.
    
W ludowych zaleceniach miejsce również było ważnym elementem. Zalecano aby pozyskiwane rośliny pochodziły z granic, miedz i innych osobliwych miejsc, takich jak: kapliczki, figury świętych i krzyże przydrożne. Często na przykład, jeśli chodzi o pozyskanie mchu należało go zebrać z samych figur lub krzyży przydrożnych (Podlasie północne – przy przelęknieniu zebrać mech z pięciu krzyży). Zalecenie to, również wywodzące się ze światopoglądu ludowego dzielącego przestrzeń na swoją (znaną, dobrą, pozytywną) i obcą (nieznaną, złą, negatywną), które podzielone są granicami. Takimi granicami są, miedze, płoty, ściany domów, okna, na których potęgują się złe siły i na których można pozyskać zioła o szczególnej mocy i wartości.
    
Krzyże i figury przydrożne związane są z sacrum, a co za tym idzie posiadają moc sakralno–magiczną. Często krzyże, figury świętych i kapliczki znajdują się na granicach wsi, przy drogach, a więc ta moc może potęgować się przez to, że te osobliwe miejsca w jakiś sposób nakładają się na siebie. Zaleceń tych już prawie nikt nie zna i nie przestrzega, oprócz jednego, dotyczącego cmentarzy, z których nie rwie się roślin do celów leczniczych.
    
Przeważnie nie było wyznaczonego specjalnego miejsca leczenia, na ogół odbywało się w domu chorego. Niekiedy tylko kuracje przeprowadzano w bliskości pieca np.: przy likwidowaniu jęczmienia, do którego natychmiast wrzucano poświęcone ziarno jęczmienia. Niekiedy w bezpośredniej bliskości rosnącego drzewa lub krzewu, przy których wykonywano zabieg.
    
Przestrzeń jak również i czas w kulturze ludowej są kategoriami niejednorodnymi, lecz poprzedzielanymi granicami i ulegającymi wartościowaniu. Aby uzyskać określony efekt, nie wszystkie czynności powinno się przeprowadzać w dowolnym miejscu i czasie.

3.3. Zalecenia dotyczące czasu.
    
Jeśli chodzi o kategorię czasu to dotyczył on przede wszystkim określonej pory pozyskania rośliny jak również przeprowadzenia określonej kuracji. Najczęściej zbierano rośliny do południa: Żeby zioła lecznicze były skuteczne, trzeba je zrywać z rosą poranną. Za najskuteczniejsze uważano zioła zebrane przed pełnią i ze wschodem słońca tj. …z przybywaniem światła, na wiosnę, w maju, kiedy cała przyroda budzi się do życia. Najskuteczniej działają zioła zbierane w wilię św. Jana, zwane ziołami świętojańskimi.
    
Uważano również, że zioła należy zbierać wiosną, gdy kwitną czyli w maju i czerwcu. Niekiedy zastrzegano, że po świętym Janie (24 VI) nie powinno się zbierać ziół, bowiem w wigilię tego święta czarownice, które zlatują się tej nocy na Łysą Górę, plugawią ziemię odchodami, śliną. U dawnych Słowian istniała tradycja zbierania ziół, które wykorzystywano jako leki roślinne, przed dniem świętego Jana (24 czerwca). Zwyczaj ten na Białostocczyźnie trwa do dziś, jednak ze względu na wspólne zamieszkiwanie tych terenów przez chrześcijan wyznania prawosławnego i katolickiego, jak też posługiwanie się kalendarzem juliańskim i gregoriańskim, czas zbioru ziół trwa dla jednych do 24 czerwca, a dla innych do 8 lipca.
    
Ksiądz Krzysztof Kluk twierdził, że zbiór różnych części roślin powinno się prowadzić w odpowiednim czasie. Okres lata związany jest z intensywnym zbiorem ziela i liści. Optymalną porą zbioru większości liści jest czas przed zakwitnięciem rośliny, czyli okres przed nocą świętojańską. Zanim roślina zakwitnie, w liściach i łodygach akumulowana jest większość obecnych w niej makroelementów. Większość roślin kwitnie w drugiej połowie czerwca, być może dlatego, zgodnie ze zwyczajem, należało zbierać zioła przed dniem świętego Jana. Podczas kwitnienie takie pierwiastki jak potas, azot, fosfor i częściowo magnez przenoszą się do kwiatów, a następnie do owoców. Kwiaty roślin są więc bogatym źródłem soli mineralnych. Jesienią po przekwitnięciu i utracie nadziemnych części pędu, pozyskiwanymi częściami roślin są korzenie i kłącza. Nagromadzają się w nich substancje czynne. Korzenie zawierają znaczne ilości makro i mikroelementów. Natomiast wczesna wiosna to najdogodniejszy czas zbioru kory.
    
Substancje czynne znajdujące się w roślinie należą na ogół do połączeń nietrwałych i łatwo następują ich przemiany zarówno ilościowe, jak i jakościowe. Czas zbioru rośliny zależy od pory roku, ale też i od pory dnia. W ciągu dnia następuje biosynteza i magazynowanie glikozydów (związków biologicznie czynnych o działaniu leczniczym), natomiast wieczorem rozpoczynają się procesy ich rozkładu. Taką zmienność dobową obserwuje się najczęściej u roślin wytwarzających olejki eteryczne, których najwięcej jest w roślinie między godziną 10 a 15.
    
Przestrzegając terminów zbioru poszczególnych gatunków roślin, pozyskiwano rośliny o najsilniejszych właściwościach leczniczych. Przy pozyskiwaniu roślin do celów leczniczych zwracano także uwagę na fazy księżyca. Uważano, że najskuteczniejsze zioła można uzyskać wtedy, gdy księżyca przybywa, aż do pełni włącznie. Podczas ostatniej kwadry księżyca (gdy księżyca ubywa, aż do zupełnego zaniku włącznie) zakazywano zbioru roślin. Istnieją także w kalendarzu ludowym szczególne dni, w które zalecano udawanie się po zioła. Takimi dobrymi dniami były niektóre święta kościelne: świętego Jana (24 VI), Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny (15 VIII), oktawa Bożego Ciała i świętego Piotra i Pawła (29 VI).
    
Czas w pojęciu ludowym nie był jednorodnym, pewne odcinki czasu dobowego, rocznego poprzedzielane są momentami przełomowymi, granicami, które łączą i oddzielają te odcinki. Momenty graniczne, rozdzielające cykle roczne i dobowe, były czasem szczególnym. Na przełomowe roczne momenty związane z kalendarzem solarnym, z przełomem wegetacyjno–agrarnym nakładały się niektóre święta kościelne. Był to czas uważany za magiczny i niebezpieczny dla ludzi. Jednak w tym czasie można było uzyskać rośliny lecznicze posiadające odpowiednią siłę i moc sprawczą.
    
Podczas samego leczenia, zwłaszcza metodą sympatyczną, według wierzeń ludowych warunki czasu i miejsca odgrywały niemałą rolę. Wpływ księżyca miał doniosłe znaczenie. Najskuteczniejszą do leczenia porą był czas ubywającego księżyca i pełnia, po której ubytek ten się zaczynał, aby razem z nim zmniejszała się choroba. Wielki wpływ na chorobę miały i inne ciała niebieskie, jak gwiazdy, zorza polarna i wieczorna, w ogóle zjawiska atmosferyczne.
    
Niektóre pory astronomiczne, miały znaczenie w lecznictwie, jak np. wiosenne zrównanie dnia z nocą, pokrywające się zazwyczaj z początkiem wiosny i świętami wielkanocnymi (Wielki Piątek miał i u ludów europejskich częste pod tym względem zastosowanie), zimowe przesilenie dnia z nocą (Wielkie Gody – od Bożego Narodzenia przez Nowy Rok – aż do Trzech Króli) i tym podobne uroczystości, z doby pogańskiej, które chrześcijaństwo nową myślą natchnęło, nadawały się u nas, jak u wszystkich ludów chrześcijańskich za najodpowiedniejszą porę do leczenia i czarowania w ogóle. Leki należało zadać przed wschodem lub po zachodzie słońca tj. o zmroku, bo wtedy działanie czarów było najsilniejsze. Obecnie na Podlasiu głównie przez starsze osoby leczy się niektóre dolegliwości przez okadzanie. Podczas takiego zabiegu nadal przestrzega się niektórych zaleceń gwarantujących wzmocnienie kuracji. Dotyczy to głównie czasu, w którym przeprowadza się takie czynności. Okadzano zawsze o zmroku (po zachodzie lub przed wschodem słońca).

3.4. Zalecenia dotyczące liczb.
    
W kulturze ludowej liczby nieparzyste posiadały wyjątkowe znaczenie, jednak najczęściej spotykanymi liczbami, występującymi podczas zaleceń dotyczących zbioru roślin, a następnie przyrządzeniu z nich leków, jak również samej kuracji były trójki i dziewiątki. Liczby parzyste w kulturze ludowej występowały w sytuacjach stałych, zamkniętych, nie podlegającym zmianom; natomiast nieparzyste – odwrotnie oznaczają sytuacje, w których oczekuje się na zmianę, przejście, metamorfozę. Działania, podczas których stosuje się trójki i dziewiątki, są czynnościami nastawionymi na zmianę obecnej sytuacji, oznaczają jej otwartość: Aby oczyścić uroki z dziecka, zalecano zebranie ziół i traw z dziewięciu miedz, a następnie kąpano dziecko przez dziewięć kolejnych piątków (Cecenewo).
    
Użycie trójki i dziewiątki oznaczać mają oczekiwanie na przejście osoby chorej ze stanu choroby w stan zdrowia. Aby wzmocnić skuteczność leczenia niekiedy liczby nakładały się na siebie. Używano w nieparzystej liczby miejsc z których zebrano rośliny, lek po połączeniu składników przyrządzał się przez nieparzystą liczbę dni, kuracja trwała nieparzystą liczbę dni lub nieparzystą liczbę razy należało wykonać określone czynności. Na przykład przy róży spalano dziewięć gałek lnu (święconego 2 lutego w Matki Boskiej Gromnicznej) po trzy sztuki przez trzy dni przed i po zachodzie słońca. Do chwili obecnej można spotkać trójki w zaleceniach dotyczący okadzania chorych osób na Podlasiu: Chorą osobę lub chore zwierzę obchodzono trzykrotnie odmawiając przy tym Anioł Pański, czasami na głowie chorego układano serwetkę od święconki, taki zabieg wykonywano trzykrotnie. Do kadzenia używano małego naczynia, w które umieszczano rozżarzone węgle drzewne, na które kruszono zioła z wianuszków, większość osób używała do tego celu po trochę ziół z każdego wianuszka. Po zabiegu wrzucano węgle do pieca.

3.5. Wierzenia w magiczną moc święconych ziół.
    
Rośliny poświęcone przez kapłana odgrywały dawniej istotne znaczenie w lecznictwie ludowym, a także i obecnie zwyczaj święcenia roślin nie zanikł i znany jest w każdym zakątku kraju. Łączy się to z wiarą w siłę, i moc sprawcza wody święconej, a więc z sacrum. Zgodnie ze światopoglądem ludowym wszystko to, co związane jest z sacrum, a dotyczy wiary w Boga, świętych należy do porządku boskiego, ludzkiego i jest znaczone pozytywnie, a pozostaje w opozycji do świata demonów znaczonego negatywnie i związanego ze światem podziemnym, obcym i wrogim człowiekowi.
    
Ogromną moc przypisywano roślinom pokropionym wodą święconą. Lecznicze zastosowanie roślin opierało się na wierze, że dopiero poświęcone rośliny mają moc uzdrawiania. Okazji do święcenia w ciągu roku było kilka, jednak powszechnie i z dużym urozmaiceniem gatunków roślin święcono w oktawę Bożego Ciała i w święto Matki Boskiej Zielnej (15 VIII). Przy innych okazjach święcono rośliny sporadycznie i był to na ogół jeden gatunek roślin. Po poświęceniu używano je nie tylko w medycynie ludowej. Często ich funkcja i znaczenie były znacznie szersze, i dotyczyły zabiegów zabezpieczających ludzi, jak również inwentarz żywy i uprawy przed złymi mocami. Ochraniały przed uderzeniem pioruna, zabezpieczały zboża przed gryzoniami, wkładano je do trumny. Palonymi roślinami z wianków do dziś w niektórych rodzinach na wsiach na Podlasiu okadza się wszystkie zakątki domostwa i domowników od nieszczęść i różnych dolegliwości.
    
Pierwszym świętem w roku, w którym święcone są rośliny jest Niedziela Palmowa. W tym dniu powszechnie święcono palmy, które najczęściej robiono z gałązek wierzby kwitnącej, nazywając jej kwiaty: baźkami, bagniętami, kocankami. Do nich dodawano inne zielone rośliny takie jak np.: tatarak, jałowiec, barwinek, pędy widłaka, szparagu lekarskiego. Do celów leczniczych używano kwiatów wierzby, które po poświęceniu połykano, aby uchronić się przed bólami gardła i kaszlu. Używano również od padaczki w tym celu uderzano chore dziecko palmą trzy razy (Olędy). Palmę z witek wierzbowych po przyjściu do domu sadzono w ziemię przy studni lub płocie w celu odstraszenia wszystkiego złego od obejścia (Siemiony). Wierzbę uważano za symbol odradzającego się życia na wiosnę. Aby przekazać żywotność zielonej gałązki ludziom, zwierzętom i zabezpieczyć ich od chorób uderzano się nawzajem palmami. Podobnie traktowano bydło przed pierwszym wypasem, obecnie w wielu rodzinach na Podlasiu zwyczaj ten przetrwał (Olędy, Koryciny, Siemiony).
    
Następnym świętem podczas którego powszechnie święci się rośliny jest oktawa Bożego Ciała. Święto Eucharystii przypada w okresie kwitnienia wielu gatunków roślin. Zwyczaj wyplatania i święcenia wianków był i jest nadal bardzo popularny i powszechny, dawniej wiązano z nim zawsze duże nadzieje. Święto ku czci Eucharystii ustanowione zostało w XIII wieku. Jednak przypuszcza się, że dopiero w XVI wieku było powszechnie i uroczyście obchodzone. Wianki święcone na Boże Ciało są nieduże wielkości dłoni, z każdej rośliny robione są oddzielne wianki czasami po kilka z jednej rośliny, liczba wianków powinna być zawsze nieparzysta. Wianki wyplatane są z wielu gatunków roślin. W różnych rejonach kraju, a nawet miejscowości zestaw roślin używanych do tego celu był i jest inny. Wiązało się to zarówno z tradycją, znajomością określonych roślin, a także występowaniem poszczególnych gatunków. Na Podlasiu wianki z ziół świecone są w ostatni dzień oktawy, jednak niektórzy przynoszą do kościoła małe wianuszki z roślin ponawlekane na wspólny sznurek tworzące jeden wianek już od pierwszego dnia i pozostawiają je przy ołtarzach bocznych, aż do świecenia. Wianki po poświęceniu na ogół przechowywane są na gwoździu przy drzwiach wejściowych w budynku mieszkalnym, niektórzy przechowują je na sianie przy obrazach świętych. W razie potrzeby wykrusza się z nich zioła i wykorzystuje do określonych celów. Niezależnie od składu gatunkowego roślin występujących we wiankach, używano je całościowo przy konkretnych przypadłościach. Ludzie pokładali nadzieję przede wszystkim w samym fakcie ich poświęcenia, a znacznie mniej w konkretnych gatunkach roślin, chociaż w niektórych przypadkach używa się tylko określonych roślin.
    
Wykorzystanie święconych ziół w różnych rodzinach trochę się różni. Porównując dane uzyskane z wywiadów z ze starszymi osobami w trzech pobliskich miejscowości takich jak: Olędy, Koryciny i Siemiony okazało się, że nawet tutaj skład wianuszków, jak również ich wykorzystanie nieznacznie się od siebie różni. Wszystkim wianuszki służyły przez cały rok jako ochrona przed piorunami, chorobami i jako środek leczniczy w czasie występowania choroby. Niektórzy jednak już nie kultywują tej tradycji chociaż ją znają, gdyż przeważnie z mamą lub babcią takie wianuszki wyplatali. Tradycja zbioru roślin do święcenia przetrwała i tutaj, osobami które zbierały były głównie małe dziewczynki lub starsze kobiety.

Wianuszki były i są splatane z takich ziół jak:
  • Rdest ptasi (Polygonum aviculare) lokalnie nazywany spożysz, liczba takiego rodzaju wianuszków była różna, – pięć, wtedy układano je w stodole cztery po rogach, a piąty był kładziony pod pierwsze cztery snopy zboża (przeważnie żyta) ułożone w kształt krzyża (Siemiony); – cztery, wówczas układano je w czterech rogach stodoły pod plony (Koryciny); – trzy, wówczas wszystkie umieszczano pod pierwszymi skrzyżowanymi kłosami (Olędy). Wierzono, że umieszczenie tych wianuszków w stodole ochroni plony od gryzoni.
  • Przywrotnik żółtawozielony (Alchemilla xanthochlora) lokalnie nazywany nawrotek, konowrotek używany do okadzenia np. gdy krowa miała zaburzenia laktacji (Siemiony), (Olędy).
  • Rozchodnik ostry (Sedum acer) do święcenia noszono nawet do pięciu wianuszków (Olędy), używany głównie do kadzenia uważano, że dzięki niemu …rozchodzą się wszystkie choroby (…) rozchodzą się wszystkie bóle…, miał szczególne zastosowanie przy zranieniach, stłuczeniach, obrzękach, przy ukąszeniu owadów oraz w bólach głowy i gardła jak również przy stanach zapalnych wymienia krów.
  • Kwiat lipy (Tilia cordata) herbatka w celach napotnych przy przeziębieniach.
  • Macierzanka piaskowa (Thymus serpyllum) herbatkę z macierzanki i lipy podawano przy przeziębieniach.
  •  Roślina nazywana potocznie przestrachem - prawdopodobnie jest to Mikołajek polny (Eryngium campestre) używany głównie do kadzenia i picia jako herbatka, gdy dziecko lub osoba dorosła bardzo się czegoś przestraszyła. Objawami przestrachu u dzieci był niespokojny sen, nocne płacze, majaki czasami niespodziewane jąkanie. Stosowany również obecnie przez starszych mieszkańców Podlasia (Olędy). Roślina potocznie nazywana przestrachem była uważana za roślinę magiczną i zdarzało się, że w różnych miejscowościach tą nazwą określano inne rośliny.
    
Oprócz wianuszków zanoszono również wiązankę, w której również była nieparzysta liczba roślin np.: leszczyna, klon, lipa, którą umieszczano na strychu lub pod strzechą, aby chroniła od pioruna, liśćmi leszczyny kadzono przed burzą, a ulatujący dym miał odpędzić ciemne chmury i pioruny od domostwa, inni widząc zbliżające się chmury burzowe robili w ich kierunku znak krzyża (Olędy). Inny zestaw wiązanki składał się z bylicy piołun, rumianku, mięty, dziewanny. Zioła z wiązanki również były używane w razie potrzeby w celach leczniczych. Piołun (przy niestrawnościach), rumianek (przy stanach zapalnych zewnętrznie), mięta (przy problemach żołądkowych) – (Siemiony). Niektórzy święcili tylko gałązki leszczyny, które stawiano lub wieszano w kącie jako ochrona przed grzmotami
i błyskawicami (Koryciny).
    
Następnym świętem, podczas którego święci się rośliny jest święto Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, które weszło do kalendarza chrześcijańskiego około III wieku i nosiło różne określenia: święto Zaśnienia, Śmierci, Odpocznienia. Dzisiaj nosi powszechnie nazwę Matki Boskiej Zielnej. Jedna z legend głosi, że trzy dni po śmierci Najświętszej Marii Panny apostołowie nie znaleźli w jej grobie ciała, tylko same kwiaty i zioła, i na tę pamiątkę święci się w tym dniu kwitnące zioła, kłosy zbóż, owoce i warzywa.
    
W czasie świąt Matki Boskiej Zielnej ludność wiejska zanosiła i zanosi do kościoła równianki (wiązanki) z podstawowych zbóż takich jak pszenica, żyto, jęczmień, owies, proso, len, mak, marchew, pietruszkę, oraz wszystkie kwiaty jakie kto posiadał: Równiankę po poświęceniu wieszano w stodole i używano jej podczas pierwszych zasiewów, pierwsza garść zboża wysiana w pole pochodziła z wykruszonych kłosów wiązanki. Marchew z równianki parzono i podawano przy żółtaczce. Według tradycji ilość kłosów danego zboża powinna być nieparzysta, a nawet określano, iż powinna wynosić dziewięć (Olędy). Do równianki dodawane były i nadal są, dwie rośliny, które wkładano pod poduszkę do trumny osoby opuszczającej ten świat. Jedną nazywano koćki, śmiertelne poduszeczki były to kłosy babki lancetowatej (Plantego lanceolata), drugą nazywano chmielek (nieustalona) (Olędy). Najczęściej rośliny święcone w tym dniu, niezależnie od gatunków, używano przy żółtaczce, następnie przy bólach głowy, zębów i gardła.
    
W drugi dzień świąt Bożego Narodzenia, na świętego Szczepana, przyjęte jest zwyczajowe święcenie ziaren owsa (Avena).
    
Kolejnym świętem, w którym święcono roślinę, to święto Ofiarowania Pańskiego (2 II), zwane potocznie świętem Matki Boskiej Gromnicznej w związku ze zwyczajem święcenia gromnic okręcanych lnem. Tradycja podtrzymywana do chwili obecnej przez niektóre osoby z Podlasia. Po ten len sięgano w celu spalenia go nad chorą osobą, która uległa przestrachowi, przy bólach zębów. Używany był on również do okadzania.
    
Ostatnim świętem, w którym świecono rośliny jest dzień św. Błażeja (3 II), w którym to święcono w kościołach jabłka, aby je następnie spożywać w razie potrzeby w chorobach gardła.

4. Choroby w wierzeniach ludowych.

4.1. Wierzenia w przyczyny powstawania chorób. 

Najstarsza koncepcja powstawania chorób leży u podstaw demonologii. Wierzono, że złe duchy obrażonych przodków, nieprzyjaciół rodziny, czy postacie z zaświatów, często atakują zdrowie człowieka. Choroba mogła też powstać na skutek zaklęcia czy też złej wróżby. W demonologii już u ludów pierwotnych rozróżniano dwa główne rodzaje sprawców słabości ludzkich. Do pierwszej kategorii zalicza się duchy nieokreślonej postaci, niewidzialne, dające o sobie znać różnymi objawami bólów (...), druga kategoria demonów chorób ma charakter i postać człowieka, wroga albo też zmory, czarownicy, zwierzęcia, lub przedmiotów martwych.
    
Tradycyjna, odwołująca się do pradawnych wierzeń, medycyna ludowa miała bardzo prymitywne wyobrażenie o przyczynach powstawania chorób. Składały się na nie elementy nauki Hipokratesa pomieszane z praktykami magicznymi.
    
Hipokrates określił w ciele ludzkim cztery podstawowe rodzaje cieczy, czyli soków: krew, dwa rodzaje żółci, śluz (flegmę). Niewłaściwa ich ilość, zła jakość czy przenikanie do nieodpowiednich części organizmu miały powodować choroby. Stąd prawdopodobnie popularne porzekadła o tzw. złej krwi czy zalaniu żółcią.

Najważniejszymi przyczynami chorób uznawanymi przez lud polski były:
  • nasłanie złego ducha,
  • przekleństwa,
  • czary (chorobę można zadać i odczynić (podłożyć i usunąć) o takie zdolności byli podejrzewani np. owczarze i kowale, którzy z natury wykonywanego zajęcia mieli sposobność bliższego zapoznania się z organizmem zwierzęcym (ludzkim), jak również czarodzieje i czarownice, którzy zajmowali się również lecznictwem, wróżbiarstwem, kierownictwem obrzędów itp.),
  • uroki,
  • żywioły (złe wiatry lub wody) – Lud białoruski nad Niemnem wierzy, że „złe wiatry”, zsyłane przez „nieczyste siły”, latają po świecie i do domów wnoszą choroby, kłótnie i wszelkie nieszczęścia. Zatykają przed tymi wiatrami szczeliny chat ziołami (np. nietupą),
  • ciała i zjawiska niebieskie – Przyczyną chorób, są ciała i zjawiska niebieskie, jak np. odmiany księżyca – nów i – pełnia, kometa zapowiadająca mór, wojnęi tym podobne klęski. Zaćmienie słońca albo księżyca powoduje choroby i śmierć wśród ludzi i bydła.
  • przyczyny psychiczne, takie jak na przykład smutek, zawiść, chciwość, nie odwzajemniona miłość czy nie spełnione pragnienie.
    
Lud polski miał wiele wyobrażeń choroby: obok złych duchów, sprowadzających człowieka na bezdroża, wyobrażał sobie również duchy tej lub owej choroby, przeciw którym bronił się środkami magicznymi. Choroba pochodzi od Boga albo częściej od czarta i jego pomocników, czarownicy, nieczystej mocy, które je mogą komu chcą narzucić. Wchodzi ona do ciała człowieka podstępnie lub niewidocznie, wywołując w nim różne dolegliwości. Niemoc w ręce (lub nodze), której się włościanie podczas żniw nabawiają, określają słowami „ochwat włazi w lewą rękę”, to jest tę, którą się chwyta i przytrzymuje. Jako lekarstwa używają rośliny, zwanej od tego ochwatnikiem (bodziszek leśny).

4.2. Ludowe sposoby leczenia.

Ponieważ lecznictwo pierwotne należało do czynności obrzędowych, przeto pierwsi lekarze byli kapłanami albo znachorami (zamawiaczami). Oni to leczyli lud i chronili go od chorób, a czynnościami do tego celu zmierzającymi, były: ofiary, zamawiania, modły, pociąganie lub ochuchanie chorych członków itp. Rolę tych kapłanów – lekarzy objęli u nas czarodzieje i czarownice, znachorzy, zamawiaczki itp.
    
Ofiarę pogańską przypominają przy leczeniu i czarach naszego ludu – nakazy postów albo przynajmniej zażywanie na czczo tych lub owych środków guślarskich czy leczniczych, a te same warunki wymagane były przy krwawych ofiarach. Na gruncie wiary demonicznej stoją przyczyna choroby jak również sposoby jej leczenia: Trzeba przede wszystkim demona z chorego wypędzić, albo z otoczenia i miejsca, gdzie się chory znajduje, wyprosić. Zabiegi lecznicze naszego ludu noszą ślady pochodzenia z tych czasów pierwotnych, kiedy to człowiekowi groziły zewsząd niebezpieczeństwa: są to środki obrony i natarcia, którymi posługiwał się w życiu, a których używał tu wobec niewidzialnych mocy: w zażegnywanie groźby, wezwania, albo odpędzanie złego ducha choroby, w leczeniu sympatycznym oszukiwanie, potrząsanie i bicie demonów. Przypomina to walkę z nieprzyjacielem. Tu i tam przyświeca jeden cel: zniszczenie, odparcie wroga czy choroby. Z drugiej znów strony ofiary, zawieszane przez chorych na ołtarzach, podobnie jak w starożytnych świątyniach greckich składane bogom dary w postaci wyleczonych (lub mających być wyleczonymi) części ciała chorego, praktyki lecznicze dokonywane na czczo, w poście, puszczanie krwi w zastępstwie krwawych ofiar, to wszystko są przeżytki pogańskiego kultu, mającego nakłonić nieczyste moce do odstąpienia od chorego.
    
Terapia, a więc leczenie właściwe, jest najlepiej opracowaną dziedziną lecznictwa ludowego. Ludzie głęboko wierzyli, że siły człowieka są wystarczająco mocne, aby ciało potrafiło wyleczyć się samo.
    
Podstawową praktyką było zamawianie choroby. Tradycyjny rytuał wyglądał następująco: zamawiający wymieniał Świętą Trójcę i po trzykroć czynił nad chorym znak krzyża. Potem kład rękę na głowie chorego lub naśliniony palec serdeczny na chore miejsce i zaczynał zamawianie. Odsyłał chorobę za góry i lasy, przywołując na pomoc Jezusa i wszystkich świętych. Formuły zamawiania dziedziczone z pokolenia na pokolenie musiały być powtarzane dokładnie. Na terenie Podlasia do chwili obecnej znane są osoby, które w taki sposób leczą ludzi.
    
Inną bardzo rozpowszechnioną formą leczenia było przenoszenie części złych sił towarzyszących chorobie na inne silne i zdrowe ciało. Wkładano np. kawałek materiału z krwią lub ropą chorego do uprzednio wywierconej dziury w dębie, którą następnie zacierano smołą. Takie leczenie opierało się na wierze, że materiał zawierający ducha choroby jest za pośrednictwem niewidzialnych sił (promieniowanie) połączony z chorym. Siła dębu zwalczy owo promieniowanie i w ten sposób pomoże choremu. Okadzaniu (następna forma terapii) poddawano albo chorego, albo pomieszczenie, w którym chory przebywał. Jako środków do okadzania używano owoców jałowca, kwiatu bzu czarnego, cebuli, czosnku, chrzanu, lulka, gniazd os, roślin ze święconych wianuszków i wielu innych. Środek okadzający sypano na węgiel drzewny, zaś ulatujący dym chwytano do chusty, którą następnie owijano chore miejsca.
    
Szczególny rozdział stanowi tzw. wyprowadzenie choroby, praktykowane u wszystkich narodów słowiańskich. Chorobę wyprowadza się z głębi ciała na jego powierzchnię lub przenosi na zdrowy narząd, który dzięki temu, że nie jest osłabiony, może chorobę pokonać. Do najstarszych form należy puszczanie krwi, przykładanie pijawek, stawianie baniek czy tworzenie sztucznych chorych miejsc, zwanych fantomami. Przed wojną bardzo popularny był Olejek Kneippa. Kilkoma kroplami tego specyfiku smarowano miejsce za uszami, co powodowało otworzenie się rany, która po kilku dniach sama się goiła. W ten sposób leczono stany zapalne oczu.
    
Ciekawą metodą było przykładanie metalowych płytek. Prócz złota i srebra używano głównie miedzi, szczególnie przy takich schorzeniach jak lumbago i ischias. Zaobserwowano, że płytki ułożone na ciele mimowolnie przesuwają się na chore miejsce.
    
Jednym z cudownych i jakże tanich środków leczniczych jest woda, zwykła woda. Vincenz Priessnitz, morawski rolnik, zauważył, że chora sarenka wyleczyła złamaną kończynę przy źródle wody i uwierzył w przemożną siłę wody. Sam jako 17–letni młodzieniec doznał ciężkich obrażeń spadając z fury siana. Lekarze byli bezradni, a także mało zainteresowani leczeniem biednego wieśniaka. W tej sytuacji młodzieniec wyleczył się sam, a w przyszłości opracował system leczniczy oparty na wysiłku fizycznym (konkretnie chodziło o rąbanie drewna) i kuracjach wodnych (picie, kąpiele i polewanie zimna wodą). Takimi surowymi metodami leczniczymi Vincenz Priessnitz osiągnął niezwykle sukcesy.
    
Oczywiste jest, że najczęściej stosowanym środkiem były zioła. Używano ich do sporządzania wywarów, naparów, okładów, inhalacji, wkładano do poduszek, stosowano do okadzania. Przyrządzano z nich maści lecznicze, wyciągi alkoholowe lub kąpiele.
    
Najsłabszym ogniwem medycyny ludowej była oczywiście diagnostyka. I dlatego ludzie mawiali: Gotowe zdrowie, kto chorobę powie. Chorobę poznawano według objawów. Pomagała obserwacja moczu, języka i oczu. Wielką rolę odgrywało doświadczenie.
    
Kto ma zdrowie, pokój, dostatek chleba, ten ma wszystko, co potrzeba – tak mawiali od dawna ludzie szanujący zdrowie, którzy wiedzieli, jak łatwo je można stracić i jak trudno odzyskać. Dlatego tak wielką wagę przywiązywali do zapobiegania chorobom. Współczesna nauka zastanawia się nad problemami, które lud dawno rozwiązał. Dziś już nie zawsze sobie uświadamiamy, jak ważną rolę odgrywały posty i popularne kuracje oczyszczające. Pomijając względy religijne, post piątkowy przynosił ulgę w tygodniu, post w adwencie pomagał organizmowi dostosować się do warunków zimowych i przygotowywał do obfitego jedzenia w czasie Świąt Bożego Narodzeni i zapustów (karnawału). Potem następował post 40–dniowy i stosowano oczyszczające kuracje wiosenne.
    
Posty wywodzą się z praktyk religijnych. Okres postu miał nierzadko podstawy astrologiczne. Starożytni Egipcjanie praktykowali posty już co najmniej 7000 lat temu. Wszyscy wraz z faraonem pościli przez pierwsze 3 dni każdego nowiu. Podobnie jak inne narody starożytne, jak: Zendowie, Druidowie, Inkowie. Z kolei Hindusi kierują się kalendarzem lunarnym, a prawowierny Hindus pości przez 42 dni w roku. Kalendarz hebrajski – wzorowany na kalendarzu egipskim także jest lunarny; posty narodu izraelskiego wyznaczane są przez fazy księżyca. Mężczyźni przestrzegają postu od 14 roku życia, a kobiety od 12. Wiara muzułmańska każe pościć w miesiącu Ramadan, kiedy to nie można nic jeść w ciągu dnia, aż do zachodu słońca.
    
Chrześcijaństwo nakazuje pościć, tak jak Jezus pościł na pustyni, i wyznacza 40 dni postu na wiosnę przed świętami wielkanocnymi, jedynymi świętami obchodzonymi według kalendarza lunarnego. Dalej obowiązuje post w każdy piątek, przed niedzielą Świętego Ducha, w dzień Narodzenia Pańskiego. Pełnych dni postu jest 17, a bezmięsnych – 60.
    
Religia prawosławna jest dużo bardziej rygorystyczna niż katolicka. Już na tydzień przed postem 40–dniowym należy zrezygnować z mięsa. W czasie postu przed Wielką Nocą je się dwa razy dziennie, na obiad i wieczorem, ale tylko trochę marchwi, kwaszonej kapusty i ciemnego chleba. Pije się kwas z tartym chrzanem. Tłuszczu nie używa się w ogóle. W trzy ostatnie dni postu należy pić tylko czystą wodę. Po świętach wielkanocnych przez 50 dni można jeść do woli. Potem obowiązuje Post Piotrowy, który kończy się w dniu apostołów Piotra i Pawła. Po krótkiej przerwie znów następuje ograniczenie jedzenia na 14 dni przed świętem Wniebowzięcia Maryi Panny. W dniu 14 listopada rozpoczyna się post przed świętami Bożego Narodzenia. Poza tym w ciągu roku są jeszcze inne mniejsze okazje do przestrzegania postu. Wyznawca prawosławia pości w roku 150 dni, jedząc małe ilości pożywienia roślinnego.

5. Charakterystyka wybranych ziół występujących na Podlasiu, wzmiankowanych w Biblii Tysiąclecia, opisanych przez ks. Krzysztofa Kluka – ich zastosowanie obecnie i w przeszłości.

5. 1. Biedrzeniec anyż (Pimpinella anisum)

Synonimy: anyż, anyż dziki, anyż mały, anyżek, anyż ogrodowy, bedrycz, biedrnik, handyż, rozpikamień. Roślina jednoroczna z rodziny selerowatych (Apiaceae) dawniej nazywanej baldaszkowate (Umbelliferae). Surowcem zielarskim jest owoc anyżu. Owoc anyżu zawiera olejek, którego głównym składnikiem jest anetol, ponadto olej tłusty do 30%, związki białkowe, sole mineralne i inne związki.
    
W medycynie współczesnej anyż używany jest przede wszystkim jako środek rozkurczowy i jako środek poprawiający smak i zapach innych leków. Wyciągi z owoców działają wyksztuśnie i stosowane są jako środek ułatwiający trawienie i wiatropędnie.
    
Ks. Krzysztof Kluk pisał: Wiadome jest zażycie nasienia anyżowego u tych, którzy gorzałką pędzą. Chleb z nim pieczony smaczny; i mogłoby się zażywać do przypraw kuchennych. Z okołkami kwiatowymi nasolone ogórki, są przyjemne. Nasienie albo w cukrze smażone, albo jak herbata zażywane, jest lekarstwem bezpiecznym, łagodnym, na piersi i żołądek skutecznym: wzmacnia bowiem żołądek i płuca, rozwalnia w tych wnętrznościach flegmę i grube soki, pędzi wiatry, i uśmierza kurcz w piersiach i żołądku. Z kwiatu pszczoły na wosk noszą.
    
W lecznictwie ludowym odwar z korzeni dają pić od febry. Napar z anyżu stosowano jako środek przeciwkaszlowy, np. w astmie, jako środek pobudzający wydzielanie mleka u matek karmiących, jako lek przeciwgorączkowy, moczopędny, wykrztuśny, ułatwiający trawienie. Zauważono, że owady nie znoszą zapachu anyżu i dlatego nacierając twarz i ręce olejkiem anyżowym można chronić się np. przed ukłuciami komarów. Maść sporządzona z nasion biedrzeńca i sadła, była znanym środkiem przeciwko wszawicy.

5.2. Bylica piołun (Artemisia absinthium)